از تقدس گرایی بپرهیزیم/ گفتگو با «مهدی مطهر» تهیه کننده «آقا مرتضی»

درباره شهید مرتضی آوینی، مستندهای بسیاری ساخته شده اما «آقا مرتضی» از همان قسمت اول که یکشنبه پخش شد، از نگاه و رویکردی تازه به معرفی شهید آوینی خبر داد. قسمت اول این مستند، حاوی اطلاعاتی بود که کمتر شنیده بودیم یا اگر می دانستیم، اطلاعاتمان از جریان های رسمی دریافت نشده بود. از همین رو گفت وگوی کوتاهی داشتیم با مهدی مطهر، تهیه کننده مستند هفت قسمتی «آقا مرتضی» که این شب ها ساعت ۲۰ از شبکه سه پخش می شود.

مطهر ضمن اشاره به این که برای ساخت این مستند ۱۰ سال پیش تولید داشته اند و تاکید بر این نکته که سیدعباس سیدابراهیمی منبع موثق تری برای تشریح رویکردهای این مستند است، به چند سوال درباره رویکردهای تازه در مستند «آقا مرتضی» توضیح داده و آن را اثری جامع درباره شهید آوینی توصیف کرده است.

در مستند «آقا مرتضی» بخش هایی از زندگی شهید آوینی را طرح کرده اید که معمولا در تولیدات و مستندات رسمی داخل کشور مطرح نمی شد. چطور شد که شما توانستید این کار را بکنید؟

مستندهای قبلی، مقطعی از زندگی شهید آوینی را مدنظر قرار داده اند و معمولا برای ساخت آنها ملاحظات حزبی و جریانی مدنظر بوده است. کارگردان هایی که درباره شهید آوینی مستند ساخته اند یا به خانواده ایشان منتسب بوده اند یا در زمره همکاران ایشان هستند و از همین رو به همان برش و بخشی از زندگی مرتضی آوینی پرداخته اند که با ایشان معاشرت داشتند.

مستند آقا مرتضی در سال ۱۴۰۰ عرضه می شود، بعد از ۱۰سال، پیش تولید ساخته شده و در تولید آن از تجربیات دوستانی که درباره شهید آوینی کار کرده اند، استفاده شده است. در واقع سعی کرده ایم در این مستند نگاه جامع تری به آوینی داشته باشیم. آقای پوراحمد مستند «مرتضی و ما» را ساخته، آقای دالایی مستند «دلباخته» را کارگردانی کرده و آقای معززی نیا مستند «راوی» را و در همین مجموعه خانه مستند، مستندی با نام «انحصار ورثه» را آقای شعبانی کارگردانی کرده و از این مستندها برای ساخت «آقا مرتضی» استفاده کردیم.

ایده ساخت این مستند از کجا آمد؟

سیدعباس ابراهیمی، کارگردان مستند آقا مرتضی از سال ۱۳۸۹ نوشتن کتابی درباره شهید آوینی را آغاز کرد که زندگینامه شهید آوینی را روایت می کند و با همین نگاه کلاسیک، از تولد تا مرگ را مدنظر دارد. این فیلم مستند، برآمده از این اطلاعات و داشته هاست و به طور طبیعی مقاطع ابتدایی زندگی شهید آوینی را در خود دارد و بخش هایی از قسمت اول این سریال به سال های جوانی و دوران دانشجویی آوینی اختصاص دارد که در این بخش، بستر روشنفکری و روزگار آوینی در سال های قبل انقلاب تشریح شده و همان طور که می دانیم آوینی هرگز این بخش از زندگی خود را انکار نکرده و براساس حریتی که داشته، آن را اشتباه نمی دانسته بلکه از دستاوردها و تجربیات این مقطع از زندگی اش تا پایان عمر بهره می گرفته است.

طبیعی است که درباره کسی مانند مرتضی آوینی برخی آثار برای خوشامد جریان روشنفکری تولید شده و برخی دیگر برای مصادره ایشان ساخته شده باشد اما تلاش کردیم ملاحظات هیچ جریان یا حزبی روی کارمان و ارائه مستندات درباره شهید آوینی تاثیری نداشته باشد.

به همین دلیل با دوستان و خویشاوندان و همکاران شهید آوینی گفت وگو کرده اید؟

بله و از حضور کارشناس در فیلم پرهیز کرده ایم؛ کارشناس یعنی کسی یا کسانی که شهید آوینی را از نزدیک ندیده اند اما درباره ایشان مطالعاتی داشته و آثاری درباره ایشان خوانده باشد. چون از تحلیل کردن شهید آوینی در این مستند پرهیز داشتیم. تمام کسانی که در مقابل دوربین ما قرار گرفتند، به دلایلی با شهید آوینی مواجه بوده اند یا از دوستان و همکاران ایشان بودند یا از بستگان و نزدیکان.

همه چیز از همان کتاب شروع شد و بعد تنوع مصاحبه ها و اطلاعات موجود در این مستند. سوم این که سعی کردیم برای جذاب تر شدن، بخش هایی از زندگی ایشان را با حضور بازیگر، بازسازی کنیم که ترکیبی منسجم و ماندگار از شهید آوینی داشته باشیم.

بنابراین معتقدید این مستند نه برای خوشایند جریان های روشنفکری ساخته شده و نه برای مصادره جریان های انقلابی؟

خیلی ها خواستند شهید آوینی را سپر کنند و ما می خواستیم یک بار هم که شده یک مستند کامل و جامع درباره ایشان بسازیم و موضعگیری و نظرات ایشان و زندگی و نگاهش را تبیین کنیم. شهید آوینی هم در تولید و عمل و هم در نظریه و محتوا توانمند بوده و این شاید از ویژگی های کمتر مطرح شده ایشان است. آثار شهید آوینی هم این گفته مرا تایید می کند و نشان می دهد که ایشان صرفا یک منتقد نبوده. ضمن این که شهید آوینی اصلا بدون خواندن و دیدن یک اثر درباره اش اظهارنظر نمی کرد.

نگاه قالب این بوده که بخش هایی از زندگی کسانی چون شهید آوینی، بهتر است مطرح نشود و مسکوت بماند چون در غیر این صورت تصویری که از آنها وجود دارد، مخدوش خواهد شد. چرا شما چنین ملاحظه ای نداشتید؟

در مستند آقامرتضی نکات زیادی که به زیست و هویت شهید آوینی مربوط بوده، چه قبل و چه بعد از انقلاب را مطرح کردیم و البته مواردی هم بود که به شناخت ما از آوینی ارتباط پیدا نمی کرد و تاثیری در آن نداشت. این که ایشان دانشجوی هنر بوده، دلبستگی های هنری داشته، بعضی از شخصیت های فلسفه در غرب را دنبال می کرده و بسیاری موارد این چنینی که به شناخت او منجر می شد را مطرح کردیم اما از آن دسته اطلاعات که دانستن شان، علم لاینفع است، عبور کردیم. مثل اطلاعات زرد که بیشتر به درد جمع کردن فالوئر در اینستاگرام می خورد تا شناخت و درک ابعاد شخصیتی یک هنرمند.

اگر چنین است، بخش های مربوط به غزاله علیزاده با چه نگاهی در این مستند گنجانده شده است؟

چون سوال های زیادی در این باره وجود داشت. شاید می شد در این باره یک مستند مستقل ساخت یا حتی یک قسمت از سریال آقامرتضی را هم به آن اختصاص داد اما در حد چند دقیقه در قسمت اول به این موضوع پرداختیم و پاسخش را از زبان کسانی شنیدیم که در جریان ماجرا بودند. ما فقط به اندازه پاسخ دادن به سوالات زیادی که در این باره پرسیده شده، به این ماجرا توجه کردیم.

آیا در قسمت های بعدی و در نمایش ادامه زندگی شهید آوینی هم این نگاه همه جانبه را شاهد خواهیم بود؟ آیا در مستند آقامرتضی، اخراج شهید آوینی از حوزه هنری را هم مطرح کرده اید؟

بله، همین طور است و همه این بخش ها را خواهید دید. در ادامه حضور ایشان در ساخت مستندهای جهاد و بعد مستندهای تلویزیون و بحث های مربوط به روایت فتح و حتی اختلاف نظرهایی که وجود داشته و محدودیت های تجهیزات، حضور در سوره و حتی مناسبات ایشان با محمد هاشمی و محمدعلی زم را در این مستند آورده ایم. با این افراد مصاحبه کرده ایم و سعی شده در هر ماجرایی، تمام سویه های آن ماجرا را ببینیم و مطرح کنیم.

نخواستیم یکطرفه حرف بزنیم و برویم. شهید آوینی برای همه ما بسیار محترم است اما صرف این که ایشان به شهادت رسیده، نمی شود گفت تمام زندگی او درست و بی نقص بوده. چه کسی می تواند چنین ادعایی داشته باشد؟ ایشان هم ممکن است در برخی مقاطع از زندگی ناپرهیزی کرده باشد، زودرنج شده یا اشتباه کرده. دیدن این مستند کمک می کند ما به انسانی به نام مرتضی آوینی نزدیک شویم و او را خوب بشناسیم. ایشان انسانی متفاوت نبوده که در عوالمی خاص زندگی کرده باشد، حتما از اطرافیانش تاثیر پذیرفته و البته بر آنها تاثیر گذاشته است. حتما آقایانی مثل فراستی، افخمی و دیگران که با آوینی معاشرت داشتند از ایشان تاثیر گرفته و بر او تاثیر گذاشته اند.

این نظر شماست که باید بی پرده از همه زندگی شخصیت ها صحبت کرد یا در خانه مستند، چنین نگاه و روشی شکل گرفته است؟

رسانه ها و منتقدان منصف باید در این باره نظر بدهند که رویکرد خانه مستند چگونه بوده است اما برای یادآوری بد نیست اشاره کنم که این مجموعه، مستند هویدا را ساخته است یا مستند شورش علیه سازندگی را درباره آیت الله هاشمی رفسنجانی ساخته است. تلاش کرده ایم چه درباره شخصیت های دوره پهلوی، چه شخصیت های انقلاب، چه شهدا یا هرکس دیگری که در مستندهایمان معرفی می کنیم، دو نکته را رعایت کنیم؛ یکی این که حرف تازه ای برای گفتن داشته باشیم و دوم این که حرفی فارغ از تقدس گرایی ها و ماورایی اندیشی ارائه کنیم و چیزی به مخاطب ارائه دهیم که به درد امروز و حالای او بخورد. مجموعه خانه مستند دارد درباره عناصری که کهکشان ذهنی بچه های انقلاب را ساخته اند، مستند می سازد. می شود یک اثر نوستالژیک درباره این شخصیت ها ساخت اما به چه کار خواهد آمد؟! باید چیزی ساخت که برای مخاطب امروز کارآمد باشد.

جهت اطلاع سریع از آخرین اخبار مستند، به رسانه های اجتماعی خانه مستند بپیوندید: