آقا مرتضی در اوج/ گفت و گو با مهدی مطهر، تهیه کننده مستند «آقا مرتضی»

مستند «آقا مرتضی» که چند شبی است از شبکه سوم سیما پخش می‌شود، حاشیه‌های بسیاری آفریده است؛ از اشاره به ماجرای دوستی غزاله علیزاده و سیدمرتضی آوینی تا سیمایی که از شهید آوینی در سال‌های دهه شصت به‌دست می‌دهد و بخش‌هایی از کارنامه او را که در سال‌های اخیر کمتر پخش شده است، پیش چشم می‌گذارد. در عین حال استفاده مستند آقامرتضی از مستندهای دیگری مثل «انحصار ورثه» و «روایت راوی» سبب اعتراض کارگردان هر دو مستند شده است. مهم‌تر از همه اینها مریم امینی، همسر شهید سیدمرتضی آوینی نیز به پخش مستند اعتراض کرده و خواستار توقف آن شده است.

مهدی مطهر، مدیر خانه مستند و تهیه‌کننده مستند آقامرتضی به پرسش‌های همشهری درباره مستند پاسخ گفته است. تذکر این نکته ضروری است که کوشش همشهری برای گفت‌و‌گو با سرکار خانم مریم امینی، همسر شهید سیدمرتضی آوینی، هنوز به نتیجه نرسیده است. بحث درباره مستند آقامرتضی در روزهای آینده در همشهری ادامه خواهد داشت.

به‌نظر می‌رسد از همه آرشیوهایی که در دست داشتید استفاده کرده‌اید و خیلی متوجه حقوق سازندگان اثر نبوده‌اید.

ذات کار مستندهای آرشیوی چنین چیزی است. از مستندهای الیور استون تا مستند«مه جنگ» تا فیلم‌های داخلی، از راش‌های مستندها و «پروژه‌های دیگر» استفاده کرده‌اند. مگر انبوه مستندهایی که درباره جنگ ساخته می‌شود و از تصویرهای سال‌های جنگ استفاده می‌شود معلوم است که از کدام آثار است؟ یا رضایت کارگردان جلب شده؟ البته ما از آثار دیگر با رضایت صاحبان آثار استفاده کرده‌ایم.

اما استفاده «آقا مرتضی» از مستندهای دیگر قدری بیش از اندازه است؛ مستند عملا مجموعه‌ای است از مستندهای دیگر. بهتر نبود که دست‌کم ذکر می‌شد که هر کدام از تصویرها از کدام مستند آمده‌اند؟

عملا جایی برای چنین کاری وجود نداشت. یعنی از یک طرف لوگوی شبکه سه است، از طرف دیگر زیرنویس‌های شبکه. عنوان مصاحبه‌شونده هم هست. عملا امکان اینکه بگوییم هر تصویر از کدام مستند است مقدور نبود. در عین حال استفاده ما از مستندهای دیگر گاهی چند ثانیه بیشتر نبوده و پیش از ذکر عنوان مستند، کات می‌خورده.
ضمن اینکه ما به بعضی از آدم‌ها دسترسی داشتیم؛ مثل یوسفعلی میرشکاک یا شهریار زرشناس، اما استفاده بیشتر از مستندهای قدیمی مثل «مرتضی و ما» و تفاوت زمانی آدم‌ها در دو مستند، کار را جذاب‌تر می‌کرد. اگرنه به بسیاری از آدم‌ها دسترسی داشتیم و سراغشان رفته بودیم.

حقوق معنوی اثر چطور؟ به هر حال مستندها سازندگانی داشته‌اند که الان به استفاده از تکه‌های مستندشان در کار شما اعتراض کرده‌اند.

باید دید حقوق اثر در اختیار چه‌کسی است. مستندهایی که از آنها استفاده کرده‌ایم مثل مستند «روایت راوی» در اختیار مؤسسه روایت فتح بوده‌ است و سرمایه‌گذار و سازنده روایت فتح بوده. مدیریت مؤسسه روایت فتح، مستندها را در اختیار ما قرار داد. خودم تهیه‌کننده مستند انحصار ورثه بوده‌ام. پس از مسائلی که برای مستند پیش آمد بنا بر قراردادی که بین من و آقای علی شعبانی کارگردان مستند منعقد شده، استفاده از کلیه حقوق مستند به من واگذار شده و کارگردان حق هرگونه استفاده از مستند را تحت هر نام و عنوانی از خود سلب کرده است.
این مستندها نیز از مستندهای گذشته استفاده کرده‌اند. من هم الان حاضرم راش‌های مستند را در اختیار هر کسی که می‌خواهد مستندی درباره سیدمرتضی آوینی بسازد قرار بدهم.

مستند «آقامرتضی» قدری شتاب‌زده به‌نظر می‌رسد. انگار کمی سریع تدوین شده است.

شبکه سه یکی از بهترین ساعت‌های پخش را در اختیار ما قرار داد. هنگام پخش مجبوریم بعضی بخش‌ها را کوتاه کنیم، چون زمان پخش در شبکه‌سه محدود است و به ساعت سریال و ساعت تبلیغات می‌رسد. شاید قدری از شتاب‌زدگی یا پرش‌های مستند به این خاطر باشد. در عین اینکه کارگردان مستند، کار اولی است. من در طول سال‌های اخیر در خانه مستند با بسیاری از کارگردانان کار اولی کار کرده‌ام. فکر می‌کنم اشتیاق و انرژی کارگردانان کار اولی، ضعف‌های کار را پوشش می‌دهد.

فارغ از اعتراض‌های کارگردانان دو مستند دیگر، خانم امینی هم به مستند اعتراض کرده است. آیا بهتر نبود خانواده شهیدآوینی در مستند حاضر می‌شدند یا پیش از پخش عمومی مستند به تأییدشان می‌رسید؟

پیش از ساخت مستند به سراغ خانواده آوینی رفتیم اما حاضر به گفت‌و‌گو نشدند. درباره ساخت مستند هم گفته بودند که یا کار نباید انجام شود یا باید از طریق ما انجام شود. الان هم اگر بدانیم به کجای مستند معترضند اصلاح می‌کنیم. مثلا من شنیده‌ام که خانواده شهیدآوینی به استفاده از صحنه‌های شهادت ایشان حساسند. قبل از پخش، صحنه‌های شهادت را کم کردیم و درآوردیم که حساسیتی ایجاد نکند. باز هم هرجا را که بدانیم نسبت به آن حساسیت وجود دارد، اصلاح می‌کنیم. اما چنان‌که گفتم تلاش ما برای استفاده از اعضای خانواده شهیدآوینی در مستند به نتیجه نرسید. اما پرسش من این است که چرا مثلا وقتی مستند انحصار ورثه ساخته شد خانواده آوینی واکنشی نشان نداد؟ چرا وقتی مسعود بهنود ماجرای کامران و غزاله را مطرح کرد خانواده آوینی واکنش نشان نداد؟

بخش عمده‌ای از واکنش‌ها ناظر به ماجرای سیدمرتضی آوینی و غزاله علیزاده است. فکر نمی‌کنید کارگردان قدری ذوق‌زده بوده از اینکه می‌تواند برای نخستین‌بار مسائلی را در تلویزیون مطرح کند؟ بخش غزاله علیزاده در مجموعه چند دقیقه بیشتر نمی‌شود اما فصلی به آن اختصاص داده شده و فصلی با عنوان غزاله و کامران تیتر می‌خورد. شاید اگر ماجرا ذیل فصل جداگانه‌ای قرار نمی‌گرفت حساسیت کمتری ایجاد می‌کرد.

مستند آقامرتضی نزدیک به هشتاد فصل دارد. گمان نمی‌کنم فصلی به نام کامران و مرتضی در میان هشتاد فصل زیاد باشد یا چنان‌که می‌گویید از سر ذوق‌زدگی.

یکی از دلایلی که سبب حساسیت بیشتر درباره مستندهای سال‌های اخیر شده این است که ما براساس موضع امروزمان درباره آدم‌ها یا وضعیت امروزی آدم‌ها درباره کارنامه گذشته‌شان داوری می‌کنیم. مثلا شاید موضع امروز ما درباره محمد هاشمی یا محمدعلی زم متفاوت باشد اما نمی‌توان کارنامه آنها را در دهه شصت بر اساس وضعیت امروز داوری کرد.

در تبلیغات مستند چیزی درباره روح‌الله زم آمده، درحالی‌که من بعدا گفتم که این بخش‌ها را حذف کنند. می‌پذیرم اشتباه بوده و ربطی به مستند آقامرتضی نداشته، اما درباره محمد هاشمی یا آقای زم حرف‌هایی که در مستند آمده مربوط به سال‌های گذشته است. مربوط به الان نیست که بگوییم موضع ما درباره آنها تغییر کرده.

مسئله مستندهایی که در طول سال‌های گذشته درباره آوینی ساخته شده این است که به بخشی از شخصیت او پرداخته‌اند. مستند آقامرتضی هنوز تمام نشده اما به‌نظر می‌رسد تصویر مورد پسند و علاقه قرائت‌های سنتی و انقلابی‌ از او پررنگ‌تر است.

من فکر می‌کنم آقا مرتضی جامع‌ترین مستندی است که درباره آوینی ساخته شده و همه ی وجوه شخصیت شهیدآوینی را پوشش می‌دهد. هم روایت سال‌های دهه شصت او وجود دارد هم روایت دوستان سال‌های دانشکده و روایت کسانی مثل آقای امید روحانی که به وجوه روشنفکری او می‌پردازند. اما شاید بخشی از اعتراض‌ها به‌خاطر بخش‌هایی از شخصیت انقلابی شهیدآوینی است که کمتر نشان داده می‌شود، مثل ماجرای حج یا نسیم حیات یا رحلت امام که در سال‌های اخیر کمتر به آنها پرداخته شده و از تلویزیون پخش شده‌اند.

مستند آقا مرتضی چنان‌که گفتید در بهترین ساعت شبکه سه پخش می‌شود. فکر می‌کنید توجه به مستند، بیشتر مدیون کیفیت ساخت مستند است یا ساعت پخش و حاشیه‌های که آفریده؟

من در طول این سال‌ها تهیه‌کننده مستندهای بسیاری بوده‌ام. بازخوردهای هیچ مستندی به اندازه مستند آقامرتضی نبوده. از خبرگزاری‌ها تا روزنامه‌ها و بیشتر از همه فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی درباره مستند بحث کرده‌اند. شبکه سه بهترین همکاری را با ما انجام داد اما فکر می‌کنم بیشتر بازخوردها به‌خاطر خود مستند است و پژوهش چندساله‌ای که کارگردان درباره شخصیت سیدمرتضی آوینی انجام داده است.

جهت اطلاع سریع از آخرین اخبار مستند، به رسانه های اجتماعی خانه مستند بپیوندید: