سعی کردم اشرف را مستند و بی طرف روایت کنم/ گفتگو با سعیده نیک اختر، کارگردان مستند «اشرف، همزاد شاه»

«اشرف، همزاد شاه»، مستندی است که درباره‌ی شخصیت اشرف ـ خواهر دو قلوی شاه ـ ساخته شده و به همراه تصاویری که برای اولین بار رونمایی شده‌اند، از شبکه مستند سیما روی آنتن رفت.

این مستند به کارگردانی سعیده نیک‌اختر و تهیه‌کنندگی مهدی مطهر از ۱۳ تا ۱۵ بهمن در سه قسمت «بررسی زندگی اشرف پهلوی از تولد تا تبعید رضا خان»، «بررسی نقش اشرف در سال های ابتدایی سلطنت محمدرضا شاه و تلاش‌های او برای استحکام پادشاهی برادرش» و «بررسی زندگی خصوصی اشرف و فسادهای اخلاقی و مالی وی» از شبکه مستند پخش شد.

مراحل تحقیق و پژوهش مستند «اشرف، همزاد شاه» که تلاش می‌کند تا زندگی خواهر دوقلوی شاه را از نگاهی زنانه روایت کند، دو سال طول کشید و در مدت یک سال نیز ساخته شد. کارگردان این مستند در این زمینه می‌گوید که پیدا کردن تصاویر مربوط به متن تا اندازه‌ای زمان‌بر بود و به همین خاطر هم مرحله به مرحله پیش می‌رفتیم.

سعیده نیک اختر در گفت‌وگو با ایسنا درباره‌ی انگیزه ساخت اولین مستند درباره شخصیت «اشرف» می‌گوید: این اولین بودن، برای من هم بسیار جالب بود. به خاطر اینکه اغلب مستندهایی که با این موضوعات تولید می‌شوند عموما جوابیه‌هایی برای مستندهایی هستند که در خارج از کشور ساخته می‌شوند و ما مدام در تلاشیم که جوابی به آن طرف آبی‌ها بدهیم. به همین خاطر هم با توجه به این که تاکنون مستندی درباره زندگی اشرف پهلوی ساخته نشده بود، تصمیم گرفتم به این موضوع بپردازم و بی‌طرفانه زندگی او را روایت کنم.

او درباره انتقادهایی که درباره بی‌طرف بودن این مستند از سوی عده‌ای عنوان شده است، توضیح داد: طبعا کار اول، مخالف‌ها و موافقینی دارد و معمولا انتقادها زیاد است. به طور کلی سعی کردم در ساخت این مستند از روایت داستان‌گونه بهره ببرم و دوست داشتم بیش از آن که او (اشرف پهلوی) را قضاوت کنم، فقط قصه‌گوی زندگی‌اش باشم و تا آنجا که تاریخ به ما اجازه می‌دهد زندگی این شخصیت را روایت کنم؛ تأکید می‌کنم تا آنجا که تاریخ به ما اجازه می‌دهد. به هر حال این شخصیت زنده نیست، ما به اطرافیان او دسترسی نداریم و در آن دوره‌ای که در ایران زندگی می‌کرد ما نبودیم، بنابراین نمی‌توان قاطعانه گفت هر آنچه که می‌گویم درست و وجود داشته است.

این مستندساز ادامه می‌دهد: سعی کردم هر آنچه می‌گویم با سند، دلیل و مدرک باشد. عده‌ای انتقاد کردند که چرا در این مستند اشرف از تجارت مواد مخدر تبرئه شده است. واقعیت این است که سند مکتوبی در این باره وجود ندارد. برای پژوهشگران و مستندسازان، دو مرجع اصلی موسسه مطالعات تاریخ معاصر و مرکز اسناد انقلاب اسلامی وجود دارد. ما وقتی به این دو سازمان مراجعه کردیم هیچ سند و مدرک مکتوبی در این زمینه پیدا نکردیم. برخی از مورخین پس از پخش مستند اعلام کردند که این گونه بوده است، در حالی که ما هیچ سند مکتوبی در این زمینه نداریم. حالا یا این مستندات از بین رفته یا آنها را از بین برده‌ یا اصلا اینچنین نبوده را نمی‌دانم. به هر حال نمی‌توانم بگویم بوده، چون هیچ مدرکی در این باره پیدا نکردم و همان‌طور هم که در قسمت اول مستند عنوان شد روزنامه‌ای که مدعی این مساله شده، نتوانست ثابت کند و بعد محکوم شد. اما درباره فساد علنی اشرف پهلوی به ویژه در سال‌های پایانی انقلاب اسناد زیادی وجود دارد و بنابراین ما هم در قسمت سوم به این موضوع پرداختیم. اما در این میان برخی به ما نقد کردند که چرا نگفتیم اشرف با انگلیسی‌هاست یا موارد دیگر از این دست؛ اما من آنچه را که سند داشته، گفتم و آنچه را نداشته به آن اشاره نکردم.

نیک‌اختر با تاکید بر این که «همه تلاش ما این بود که بی‌طرف و فقط روایتگر باشیم»، یادآور می‌شود: می‌خواستم روایت این مستند، درست مثل سوم شخصی باشد که کتاب می‌خواند. البته ساختن مستند بی‌طرفانه درباره تاریخ، کار بسیار سختی است، چراکه حتی برخی از مورخین ما هم تاریخ مستند ننوشته‌اند و در این شرایط بسیار سخت است که بی‌طرفانه مستند تاریخی ساخت و احساسات شخصی را دخیل نکرد.

او همچنین درباره صدای «اشرف پهلوی» که در برخی از بخش‌های این مستند به عنوان یکی از راویان قصه از آن بهره گرفته شده است، می‌گوید: تاریخ شفاهی وجود دارد که احمد قریشی در سال ۶۲ از نیویورک برای رادیو آن را تهیه‌ می‌کند، اما با وجود این که ثبت شده‌اند و حتی در اینترنت هم می‌توان آنها را پیدا کرد، تاکنون از آنها استفاده‌ای نشده است. البته کیفیت این صداها خیلی پایین است و ما هم برای اینکه در مستند «اشرف، همزاد شاه» از آنها استفاده کنیم بارها روی آن‌ها کار کردیم تا قابل استفاده شدند و با این وجود باز هم با زیرنویس مورد استفاده قرار گرفتند. همچنین بخشی از تصاویری که برای اولین بار در این مستند به نمایش درآمدند را از آرشیو صداوسیما پیدا کردیم و بخشی هم از منابع خارج از کشور همانند آرشیو دولت فرانسه دریافت کردیم.

کارگردان مستند «اشرف، همزاد شاه» در پاسخ به این پرسش که آیا در مراحل تحقیق برای ارتباط با اطرافیان اشرف پهلوی نیز تلاشی صورت گرفت، می‌گوید: اغلب اطرافیان اشرف فوت شده‌اند و فرح پهلوی و کلا سلطنت‌طلب‌ها هم رابطه‌ای با او نداشتند و همان طور که در مستند هم به این موضوع اشاره کردیم، اشرف یک عنصر فراموش شده بود. البته سعی کردم با عده‌ای ارتباط برقرار کنم که یکی از آن‌ها آقای مهدی صابونچیان بود؛ او آن زمان دکتری روزنامه‌نگاری بود و در خانه اشرف نیز رفت و آمدهایی داشت و حتی بعد از انقلاب هم چند بار به دیدار او رفت. آقای صابونچیان ساکن فرانسه هستند و ما اتفاقی توانستیم او را پیدا کنیم که با ما همکاری و در مستند هم به عنوان یکی از کارشناسان، حضور پیدا کردند.

نیک‌اختر در پایان سخنان خود یادآور می‌شود: زمانی می‌توان دست به تولید کاری زد که بدانیم آن اثر دیده می‌شود وگرنه که آدم برای کشو و کمد که فیلم نمی‌سازد. اگر خیلی از مستندسازان بدانند که کارشان دیده می‌شود حتما به سراغ ساخت این دست مستندات می‌روند. الان بسیاری تعجب کردند که این مستند از تلویزیون پخش شد. اما حتی با وجود بسیاری حرف و حدیث‌ها آقای غفوری (مدیر شبکه مستند) با ما همکاری می‌کنند. اگر تا الان این مستندها ساخته نمی‌شد به این خاطر بود که محلی برای دیده شدن وجود نداشت، اما در چند سال اخیر مستندهای خوبی از شبکه مستند پخش می‌شود.

برای اطلاع و استفاده از سایر مطالب ما، به کانال تلگرام خانه مستند بپیوندید: