راه رفتن روی سطح صیقلی!/ گفت و گو با «مصطفی شوقی» کارگردان مستند «شورش علیه سازندگی»

غلامرضا زوزنی – اگر در «فیلیمو» اشتراک داشته باشید، فقط کافی‌است، «شورش علیه سازندگی» را در این درگاه اینترنتی جست‌وجو کنید تا بتوانید فیلم مستندی که مصطفی‌شوقی، مستندساز و روزنامه‌نگار، آن را ساخته تماشا کنید. یک مستند بر پایه تصاویر بکر آرشیوی که به تأثیرات دولت سازندگی بر جامعه ایران اشاره دارد. در بخش مهمی از «شورش علیه سازندگی» اعتراضات و آشوب‌های خیابانی سال 1371 مشهد به تصویر کشیده شده و علل و عوامل آن اتفاقات بررسی شده است. همچنین در این فیلم مستند تعداد معدودی عکس و سند از حوادث آن سال در مشهد برای نخستین بار نمایش داده شده است که دیدنش خالی از لطف نیست.

ساخت این مستند 3 سال طول کشیده و قرار بوده با مرحوم آیت‌ا… هاشمی رفسنجانی، رئیس دولت سازندگی، هم گفت‌وگو شود که او چندی پس از آغاز مراحل تولید، دار فانی را وداع می‌گوید و سازندگان مستند با افراد دیگری مانند محسن هاشمی رفسنجانی (رئیس بازرسی ویژه دفتر رئیس دولت سازندگی)، مرتضی الویری (مشاور رئیس دولت سازندگی)، محمد هاشمی رفسنجانی (معاون اجرایی رئیس جمهور دولت ششم)، احمد توکلی (نامزد ششمین دوره ریاست جمهوری و رقیب انتخاباتی هاشمی رفسنجانی)، یحیی آل‌اسحاق (وزیر بازرگانی دولت سازندگی)، علی جنتی (استاندار خراسان در دولت پنجم)، حمیدرضا ترقی (مدیر وقت کمیته امداد امام خمینی (ره) در خراسان) و … به گفت‌وگو می‌نشینند.

«شورش علیه سازندگی»، یک مستند سیاسی تاریخی است که در گونه مستند‌های ژورنالیستی قرار می‌گیرد. به واسطه تلاش و ممارست سازنده در ایجاد نگاه بی‌طرف، «شورش علیه سازندگی»، از خطر جناحی شدن و سیاست‌زدگی می‌جهد و تا پایان به لحن بی‌طرفانه خود وفادار می‌ماند. حساسیت موضوعی که شوقی روی آن دست گذاشته بود و مقارن شدن تولید فیلم با اغتشاشات دی‌ماه 96، باعث شد این مستند که مهدی مطهر آن را تهیه کرده است چند وقتی اجازه اکران نداشته باشد تا اینکه در نهایت چند روز پیش به صورت اینترنتی در دسترس قرار گرفته است. به گفته کارگردان این مستند هشتاد دقیقه‌ای، «شورش علیه سازندگی» را گروه‌های اصلاح‌طلب و اصول‌گرا در مشهد به صورت خصوصی تماشا کرده‌اند که هر دو گروه نظرات مثبتی درباره فیلم داشته‌اند. در ادامه گفت‌وگوی ما را با شوقی کارگردان جوان این مستند خواهید خواند.

شما بخشی از تاریخ معاصر کشورمان را بدون جانبداری به تصویر کشیده‌اید. فکر می‌کنید چرا اجازه اکران فیلم داده نشد؟

حقیقتش این است که این فیلم هرگز نباید ساخته می‌شد. اینکه می‌گویم نباید ساخته می‌شد به دلیل این است که من و مهدی مطهر، تهیه‌‌کننده فیلم، تنها بودیم و اگر کوشش و تلاش ما نبود هرگز «شورش علیه سازندگی» ساخته نمی‌شد. ساختن فیلم درباره شخصیت‌های تاریخی با توجه به سوءتفاهم‌هایی که در تاریخ معاصر ما نسبت به اشخاص وجود دارد خیلی سخت است. فیلم‌سازی در این حوزه مثل راه رفتن روی سطح صیقلی است. فیلم‌ساز هر لحظه ممکن است که علیه کسی حرف بزند. وقتی ما داشتیم «شورش علیه سازندگی» را کار می‌کردیم می‌دانستیم به دلیل نوع سوژه و نوع فضایی که برای شخصیت آیت‌ا… هاشمی رفسنجانی وجود دارد، کار سختی را پیش رو داریم. ما درواقع سعی کردیم دوره‌ای از تاریخ را ترسیم کنیم. در این تصویرسازی هم از موافقان و مخالفان استفاده کرده‌ایم.

مخالفان و موافقان هر کدام از جانب خودشان حرف می‌زدند. آیا کنارهم قرار گرفتن این دو باعث ایجاد لحنی بی‌طرف در فیلم شده است؟

بله. اساسا مستندساز باید مستقل باشد. مستندساز نباید عمله یک جریان باشد. به‌ویژه وقتی دارد یک فیلم سیاسی می‌سازد. شخصیت مستندساز یک شخصیت مستقل و پژوهشگر است. اینکه ما بخواهیم به دلیل تمایلات یا جناح سیاسی خودمان فیلم بسازیم‌، درواقع فیلم نساخته‌ایم، یک بیانیه سیاسی صادر کرده‌ایم. برخلاف اسم خاص فیلم، «شورش علیه سازندگی» سعی کردیم بیانیه سیاسی ندهیم. سعی کردیم یک داستان تعریف کنیم. جایی از فیلم به نفع مرحوم هاشمی است و جایی دیگر منتقدان به سختی از او انتقاد می‌کنند. درواقع ما از فراز و فرودهای یک دوره تاریخی کشورمان فیلم ساخته‌ایم. مستندساز باید در میانه روایت بایستد. نباید به طرف کسی متمایل شود حتی اگر آن فرد حق باشد.

از سال 67 که جنگ تحمیلی تمام شد تا حدود سال 88 دوره‌ای از تاریخ سیاسی کشور ماست که جایش در سینمای مستند خالی بود.

همین‌طور است. همه درباره جنگ تحمیلی، فیلم می‌سازند اما هیچ‌کس درباره پس از جنگ فیلم نساخته است. به نوعی می‌شود گفت «شورش علیه سازندگی» نخستین مستندی است که دهه 70 را مورد توجه قرار می‌دهد. اساسا شتابی که تحولات ایران در دهه 70 گرفت هم قابل بررسی و مطالعه است که مستندی درباره آن وجود نداشت.

بچه‌های دهه 70 در شبکه‌های مجازی دنبال این هستند تا ببینند آن دوره‌ای که پدرانشان به دنیا آمدند و زیست کردند چه دوره‌ای بوده‌است. می‌خواهند آن مقطع تاریخی را بشناسند. ما دهه شصتی‌ها تا حدودی دوره خودمان را می‌شناسیم. درواقع این، فیلم دهه هفتادی‌هاست.

استادم، مجید تفرشی (پژوهشگر تاریخ معاصر)، در جایی گفته است که تاریخ معاصر ایران محلی شده برای آبرو خریدن و آبرو بردن. این در کتاب‌ها و آثار تاریخی ما هم وجود دارد که به مستندسازی تاریخی هم تسری پیدا کرده است. به نظر من باید ما از این ماجرا عبور کنیم. ساخت مستند تاریخی یک ضرورت است. به دلیل اینکه مخاطب ایرانی تشنه حقیقت است و تصویر دیدن را دوست دارد و با فیلم ارتباط برقرار کرده است.

آیا شخصیت آیت‌ا… هاشمی رفسنجانی یا حوادث و شورش‌هایی که در دهه 70 در مشهد و اسلام‌شهر رخ داده بود باعث شد شما به طرف این سوژه بروید؟

فیلم درباره یک دوره خاص در تاریخ ایران است. «شورش علیه سازندگی» دارد می‌گوید یک آدمی، تنها نامزد ریاست جمهوری همه جناح‌های سیاسی در مقطع تاریخی خاصی است که می‌تواند همه خرابی‌های ناشی از جنگ تحمیلی در کشور را بازسازی کند. پس از پیروزی او در انتخابات، رفته رفته سیاست‌های اقتصادی دولتش در میان جناح‌های سیاسی شکاف ایجاد می‌کند و حمایت حداکثری را دیگر ندارد.

این فیلم دارد بیان می‌کند چگونه سیاست‌مداران‌، با برنامه‌ها و سیاست‌های خودشان روی سپهر سیاسی اقتصادی، روی جامعه و مردم تأثیر می‌گذارند. قصه این است که یک شورش یا یک عمل اعتراضی و تجمع، چگونه بر اثر سیاست‌های اقتصادی‌، اجتماعی و سیاسی یک دولت بروز می‌کند. داستان این است که چگونه یک جامعه مخصوصا طبقه فرودست از برنامه‌ها و سیاست‌های یک دولت تأثیر می‌پذیرد و به حاشیه رانده می‌شود. بهتر است بگویم، «شورش علیه سازندگی»، گفت‌وگویی میان موافقان و مخالفان دولت سازندگی و سیاست‌های اوست.

آیا شما در طول پژوهش و تولید فیلم با فردی صحبت کرده‌‌اید که احتمالا از صحبت‌هایش به هر علتی در مستند استفاده نکرده‌ باشید؟

بله. افراد زیادی بودند که این اتفاق برایشان افتاد. این یکی از مشکلات ما بود. افرادی وجود داشتند که حاضر نبودند جلوی دوربین ما بیایند. آدم‌هایی که شاهدان وقایع شورش‌ها بودند، حتی با ایشان قرار هم گذاشتیم که سر قرار نیامدند. یکی از آن‌ها شهردار وقت مشهد بود. یکی دوتا از مدیرانی که در این واقعه مسئولیت داشتند هم حاضر نشدند با ما حرف بزنند. «شورش علیه سازندگی» از نظر استفاده از تصاویر آرشیوی بسیار غنی است.

تصاویر بی‌نظیر و دیده نشده‌ای را از دهه 70 استفاده کرده‌اید. اما ناگهان وقتی فیلم به وقایع و اتفاقات مشهد می‌رسد دچار مشکل می‌شود. شما به جای استفاده از تصاویر وقایع سال 1371 مشهد، از موشن‌گرافی استفاده کرده‌اید. چرا این اتفاق افتاد؟

درباره آن واقعه تصویری نیست؛ و اگر آرشیوی هم هست در اختیار ما نیست. خیلی تلاش کردیم به واقعه نزدیک شویم. برای همین چندتا عکس که از آن اتفاقات گیر آوردیم را استفاده کردم. شما در فیلم یک کروکی از محل واقعه می‌بینید؛ کروکی که مربوط به گزارشی از واقعه است. هر چه که داشتیم و امکانش بود را استفاده کردیم. هرچه نداشتیم و نیاز بود را بر اساس گفته شاهدان عینی با روش موشن‌گرافی تصویرکردیم.

تصاویر مشابه هم وجود نداشت تا از آن‌ها استفاده کنید که به فرم کار آسیب نرسد؟

مستندساز نباید تصویری که مربوط به مثلا دهه 60 است را به جای تصویری در دهه 70 استفاده کند. گاهی فیلم‌سازها از این کارها می‌کنند. به نظرم این جابه‌جایی درست نیست. ما به عنوان مستندساز باید یک تصویر نسبتا واقعی را با آرشیوی که در اختیار داریم به مخاطب ارائه بدهیم. من هم سعی کرده‌ام در «شورش علیه سازندگی» آرشیو‌های درست را به کار ببرم. بخش بسیار زیادی از آن تصاویری که شما در مستند می‌بینید مربوط به همان وقایع است. مثلا اگر از سفر آقای هاشمی به مشهد حرف می‌زنیم و تصویری از نوازندگان موسیقی مقامی خراسان را می‌بینیم، آن تصویر متعلق به همان سال و همان سفر است. خیلی حواسم به این بود که حتی تصاویر یکی دوسال هم پس و پیش نشود. مستندسازی تاریخی، مبتنی بر آرشیو و عکس است و مثل چیدن یک پازل می‌ماند. اگر تصویری که در بیان وقایع تاریخی ارائه می‌شود مربوط به همان زمان نباشد واقعیت مخدوش شده است. این تصویر حقیقت نیست.

اسنادی که در مستندتان ارائه کردید به طور چشمگیری از جراید و مطبوعات و حتی روزنامه‌نگاران استفاده شده بود. این به دلیل ژورنالیست بودن خودتان است یا فکر می‌کردید روزنامه‌ها و مطبوعات قدرت استناد بیشتری دارند؟

بله من روزنامه‌نگارم. به عنوان یک روزنامه‌نگار به بررسی یک واقعه پرداختم و آن را از ابعاد مختلف بررسی کردم. قطعا یکی از موارد مراجعه من برای ساخت مستند، اصحاب رسانه هستند. آن‌ها چون با ماجرا درگیر بودند یک بیان ژورنالیستی هم دارند. حالا ممکن است مثلا محمدحسین جعفریان در زمان وقوع حوادث مشهد روزنامه‌نگار نبوده اما به عنوان یک شاهد، بیان و تحلیل ژورنالیستی دارد.

منبع: شهر آرا نیوز

برای اطلاع و استفاده از سایر مطالب ما، به کانال تلگرام خانه مستند بپیوندید: