مستندساز تاریخی، بی‌طرف یا بی غرض؟/ میزگرد نقد و بررسی مستندهای تاریخی

در سال‌های اخیر موج ساخت مستندهای تاریخی، با مضامین سیاسی و با محوریت شخصیت‌های انقلاب اسلامی به‌شکل محسوسی افزایش داشته‌است. علی‌رغم این وضعیت، این پرسش همچنان وجود دارد که این مستندهای تاریخی تا چه اندازه روایتگر تاریخ، و تا چه اندازه سازنده تاریخ بوده‌اند.

حسین جمشیدی گوهری مستندساز اصلاح‌طلب، جواد موگویی مستندساز اصولگرا و کارگردان مستند «پرونده ناتمام» و «لاتاری در بیروت»، علی ملیحی دبیر سرویس تاریخ ماهنامه اندیشه پویا در میزگرد ایرنا پلاس به این پرسش پاسخ گفته‌اند.

افزایش اقبال به مستندهای سیاسی

ایرنا پلاس: در چند سال اخیر در فضای رسانه‌ای شاهد شرایط جدیدی هستیم که هم تعداد فیلم‌های مستند در حوزه تاریخ انقلاب بیشتر شده است و هم اقبال به این مستندها در سطح جامعه افزایش پیدا کرده است. ارزیابی شما از این وضعیت چیست؟

جمشیدی گوهری: در رابطه با اقبال جامعه به مستندهای تاریخی، من آماری ندارم که بخواهم به آن استناد کنم، ولی تصور می‌کنم که وقتی از اقبال صحبت می‌شود، منظور اقبال همه اقشار جامعه نیست. کمااینکه مستندهایی که اکران عمومی می‌شوند، در بسیاری از موارد سالن‌ها همه پر نمی‌شوند. از یک طرف ما مشاهده می‌کنیم که اقبال عمومی نسبت به فیلم‌های داستانی بیشتر شده‌ است و در عین حال این مشاهدات را هم داریم که جشنواره‌های سینمای مستند به شدت شلوغ است و مردم در صف‌های طولانی می‌ایستند. بنابراین براساس مشاهدات خودم می‌گویم بین قشر فرهنگی و سیاسی، اقبال به‌سمت مستندسازی بیشتر شده‌است. دلیلش هم کنجکاوی برای شنیدن ناگفته‌ها و حرف‌های تازه است. فرم مستند هم برای انتقال حرف‌های تازه و ناگفته‌ها فرم خوبی است.

نسل جدید و سوالات بی پاسخ

ایرنا پلاس: آقای موگویی ارزیابی شما از دلایل اقبال به مستندهای سیاسی چیست؟

موگویی: اقبال در مخاطب زیاد است اما در تولید، این گونه نیست. در دانشگاه‌ها کاملا می‌توانید این اقبال را ببینید. درواقع بین دانشجوها گرایش به مسائل تاریخی – سیاسی زیاد است. طبیعی هم هست. چون انقلاب به چهل سالگی خود رسیده‌است و باید در مورد دهه شصت، هفتاد و هشتاد جواب بشنود. نسل عوض شده‌است و خیلی از سوالات بی‌جواب مانده‌است. نسل جدید سوال دارد و این طبیعی است.

اسناد تاریخی در قبضه موسسات حکومتی

ایرنا پلاس: یعنی در ساخت مستندها افزایش نداشتیم؟

موگویی: در ساخت مستندها افزایش داشته‌ایم، اما اقبال نیست. دلایل زیادی هم دارد. برای اینکه مستندساز می‌خواهد کار کند. سوژه لازم برای پژوهش را هم دارد، اما امکان این پژوهش را ندارد. چرا؟ چون موسسات پژوهشی ما مثل موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر، مرکز اسناد و حوزه هنری، غالبا در تاریخ نگاری مشروطه و پهلوی مشغول هستند و خیلی‌کم وارد دهه شصت می‌شوند. مرکز اسناد به ندرت وارد شده‌است و تاریخ‌نگاری در این زمینه اصلا صورت نگرفته‌است.

نسلی که تاریخ را یک‌طرفه شنیده

ایرنا پلاس: آقای ملیحی شما فکر می‌کنید بعد از انقلاب تاریخ‌نگاری صورت نگرفته‌است؟

ملیحی: ما نسلی هستیم که تاریخ برایش یک طرفه روایت شده‌است. بعد از گذشت چهل سال از عمر انقلاب این تکثری که در شبکه‌های اجتماعی و شبکه‌های تلویزیونی به‌وجود آمده‌است باعث شده تا از تاریخ، روایت‌های متفاوتی بشنویم و بدانیم که این وضعیت مخاطب خودش را دارد. لذا نسل جدید به‌دنبال مسائل مسکوت و ناگفته‌های تاریخ می‌رود. مثلا ما بچه بودیم و یک‌بار رفتیم مدرسه و دیدیم عکس اقای منتظری را از در دیوار برداشته‌اند. چرا این اتفاق افتاده است؟ سوال وقتی به وجود می‌آید، مخاطب خاص خودش را هم پیدا می‌کند. موسسات رسمی تاریخ نگاری ما به مسائل بعد از انقلاب، بار سیاسی داده‌است و و در این خصوص تاریخ‌نگاری انجام نشده‌است. برخی از حوادثی که بعد از انقلاب اتفاق افتاده‌است، هنوز تبدیل به تاریخ نشده‌است و همچنان به مسئله سیاست پیوند جدی خورده‌است. این قبیل موسسات هم با تاریخ بعد از انقلاب یکطرفه مواجه شده‌اند. اولا ایرادی که وجود دارد این است که دوستان فیلمساز باید بگویند چرا این موسسات منابع پژوهشی را سخت در اختیار افراد قرار می‌دهند و منابع آرشیوشان را سخت در اختیار می‌دهند و اگر هم قرار بدهند به‌شکل تقطیع‌شده قرار می‌دهند. آنچه که از آن تحت عنوان اقبال به فیلم‌های مستند تاریخی یاد می‌شود در واقع نشان‌دهنده نوعی تجدیدنظرطلبی نسل جدید است. برای اینکه حرف نو بشنود و آن روایت کلیشه‌ای و یک طرفه‌ای که از صداوسیما و یا کتاب درسی بوده است را به چالش بکشد و حرف جدید بشنود. بنابراین اقبال به شخصیت‌های تاریخی انقلاب بیشتر می‌شود.

رویکردهای مستندسازی چیست؟

ایرنا پلاس: خیلی طبیعی است که نگاه فیلمساز، مستندساز بر کلیت فضا و پیام مستند حاکم باشد. ولی به‌نظر می‌رسد مستندهای حرفه‌ای‌تر، مستندهای بی‌طرفانه‌تر هستند. به نظر شما در مورد این مستندهایی که طی سال‌های اخیر ساخته می‌شود، نگاه ایدئولوژیک تا چه حدی وجود دارد؟ به نظر شما این مستندها چقدر ایدئولوژیک هستند و چقدر با نگاهی حرفه‌ای ساخته می‌شوند؟

جمشیدی گوهری: در حالت کلی در سطح جامعه و طیف های مختلف سیاسی دو رویکرد وجود دارد، که این مساله فارغ از مستندسازی است. یکی رویکرد مقابله است (تقابل) و دیگری، رویکرد مفاهمه است. رویکرد تقابلی، رویکردی است که بر اساس آن فرد می گوید من حق مطلق هستم و کسی که مثل من فکر نمی‌کند، باطل است. کسی که رویکرد تقابلی دارد، دنبال گفت‌وگو نیست و تصمیمش را از قبل گرفته و دنبال شنیدن حرف طرف مقابل نیست. در مقابل این رویکرد، رویکرد مفاهمه وجود دارد که دنبال شنیدن صدای طرف مقابل هم هست. با طرف مقابل، نکات اشتراک و افتراق دارد. بر اساس این رویکرد، فرد در جست‌وجوی این است که آیا نقاط افتراق را می‌تواند به نقاط اشتراک تبدیل کند یا خیر.

ایرنا پلاس: فیلم‌ها و مستندهای تاریخی که با پشتوانه نهادهای رسمی در کشور در سال‌های اخیر ساخته شده است، کدام رویکرد را داشته است؟

جمشیدی گوهری: این وضعیت در تمام سطوح جامعه وجود دارد. چه در سطوح احزاب و چه بین مستندسازها. همین وضعیت را می‌توان به مستندسازها تعمیم داد. ما دو نوع مستند داریم: یکی براساس رویکرد مقابله ساخته می‌شود و دیگری با رویکرد مفاهمه. همین دو نوع رویکرد را در پوزیسیون و اپوزیسیون داریم. یعنی هم در داخل و هم در خارج از کشور این وضع حاکم است. بر این اساس اگر بخواهم مثال بزنم، کسی از پوزیسیون که می‌خواهد براساس رویکرد مقابله در مورد اعدام‌های سال 67 فیلم بسازد، فقط می‌رود سراغ اینکه مجاهدین خلق چه جنایت‌هایی کردند و به پرونده‌هایشان کاری ندارد. مثلا به دادرسی این‌ها که آیا قانونی یا عادلانه بوده کاری ندارد و به جزئیاتش نمی‌پردازد. در مقابل اگر اپوزیسیون هم بخواهد با همین سوژه فیلم بسازد، باز کاری به زمینه تاریخی ندارد. به اتفاقات داخل و خارج زندان کاری ندارد. سراغ خانواده‌های زندانیان سیاسی می‌رود و از خانواده‌های اعدام شده‌ها روایت می‌گیرد و فیلمش را می‌سازد. این دو رویکرد به نظر من دو روی یک سکه هستند و در نتیجه یک روایت تاریخی را بازگو می‌کند.

مستندساز بی‌طرف داریم؟

ایرنا پلاس: آقای موگویی مستندهای تاریخی در سال‌های اخیر بیش از اینکه مسئله‌اش تاریخی باشد، سیاسی است. در واقع نوعی تسویه حساب و یا استفاده سیاسی از ابزار رسانه برای قضاوت از تاریخ است؟ ارزیابی شما در این مورد چیست؟

موگویی: ما مستندساز و مستندهای بی‌طرف نداریم. برنامه بی‌طرف هم نداریم. در واقع این بی‌طرفی یک امر انتزاعی است. مستندساز نمی‌تواند بگوید که من بی‌طرف هستم. اصلا امکان ندارد بگوید من بی‌طرف هستم. باید بگوید منصف هستم. من حدود ده سال پیش، با یکی از شخصیت‌ها داشتم مصاحبه می‌کردم. سال‌های اول فعالیتم بود و فکر می‌کردم که باید ژست بی‌طرفی بگیرم. آن بنده خدا در مصاحبه به من می‌گفت نظر شما چیست؟ من هم می‌گفتم بی‌طرف هستم. دوباره موضوعی را مطرح کرد و می‌گفت نظر شما چیست؟ من مجدد گفتم که بی‌طرف هستم. وقتی بیرون آمدیم دست من را گرفت و گفت بی‌طرفی یعنی بی‌شرفی. اینکه مستندساز بگوید بی‌طرفم، دروغ است. باید منصف باشد. هم باید این طرف را ببینی و هم آن طرف را. اما این اتفاقی که در بحث تسویه حساب سیاسی مطرح کردید، همان منصف نبودن است. یعنی شما پای حرف متهم نروی و فقط حرف مدعی را گوش بدهی.

همه باید پاسخگو باشند

ایرنا پلاس: از نظر شما چقدر این مستندها به لحاظ تاریخی منصفانه است؟ مثلا مستند قائم مقام، پرونده ناتمام، آقای دادستان و از آن طرف مستند خانم فائزه هاشمی و آن زمستان و … به نظر شما چقدر منصفانه ساخته شده‌اند؟

موگویی: نمی‌توان حکم کلی صادر کرد. مثلا قائم مقام در سه پارت اول، منصفانه بود، اما در پارت‌های چهار و پنجم اینطور نبود. مثلا در موضوع حصر آقای منتظری و بحث‌های دیگر کنکاش نکرد و حرف آن طرف را گوش نداده‌بود. پس یک بخش این است که تو نمی‌توانی یک حکم کلی بدهی. نکته دیگر این است که آیا مستندساز، برای ساخت فیلم دستش باز بوده یا خیر. مثلا من در خیلی از برنامه‌ها رفته‌ام ولی افراد برای مصاحبه نیامده‌اند. درصورتی‌که خروجی کار از طرف بیننده این است که چرا با طرف دیگر مصاحبه نکردی. او نیامده تا مصاحبه کنم. مثلا با آقای موسوی خوئینی خواستم مصاحبه کنم، ولی ایشان نیامدند.

ایرنا پلاس: آقای ملیحی از نظر شما جناح اصلاح‌طلب برای ایجاد مفاهمه با نهادهای رسمی چه کار باید انجام دهد؟ در واقع به نظر شما چه ضعفی در جریان منتقد حاکمیت در این زمینه وجود دارد؟

ملیحی: ساخت مستندهای تاریخی به‌نوعی در جناح مقابل جریان اصلاحات، بیشتر تبدیل به نهضت شده است. از نظر من یک تصمیمی از یک دوره‌ای به بعد گرفته شده و از صداوسیما هم شروع شد. یعنی صداوسیما در زمان آقای ضرغامی از یک مقطع زمانی، در سالگرد انقلاب شروع کرد یک سری فیلم‌های حاشیه‌ای که پخش نمی‌کرد را منتشر نماید. مثلا دادگاه خسرو گلسرخی را پخش کرد. بعد تصاویر بنی صدر، مسعود رجوی و آیت‌الله منتظری که هیچوقت در صداوسیما نبودند را پخش کردند. همچنین سخنرانی‌های شاه را پخش کردند. بنابراین تصمیم گرفتند که از موضع سکوت خارج شوند و شروع به حرف‌زدن کنند.

یک بخش از این رویکرد هم در قالب این نهضت مستندسازی متبلور شد تا در مورد شخصیت‌های انقلابی که در مورد آنها سکوت می‌شد بیشتر حرف زده شد، و یا یک مقداری بی‌طرفانه‌تر . این رویکرد شاید در جناح اصلاح‌طلب کمتر بوده است. شاید علت این است که امکاناتی که طرف مقابل در اختیار داشته‌، بیشتر بوده‌است. آن بخشی که اشاره می‌کنید که چطور می‌توان اعتمادسازی کرد، باید بگویم وقتی ما در مورد تاریخ انقلاب صحبت می‌کنیم، بالطبع خود اصلاح‌طلب‌ها هم بخشی از تاریخ انقلاب هستند و در خیلی از حوادث نقش داشتند و سهیم و شریک بودند. شاید این مسئله وجود داشته باشد که خیلی از شخصیت‌های اصلاح‌طلب هم از گفت‌وگو پرهیز می‌کنند. آنها هم پرهیز کنند که بیایند و در مورد اشغال سفارت امریکا و حوادث دهه شصت به شکل انتقادی حرف بزنند.

ادامه دارد …

گفت‌وگو از سید عمادالدین محمودی

اداره کل اخبار چندرسانه ای ایرناپلاس

جهت اطلاع سریع از آخرین اخبار مستند، به رسانه های اجتماعی خانه مستند بپیوندید: