یک مستند پژوهشی جذاب/ نقدی بر مستند «تاریخ صدور» اثر «مجید عزیزی»

در چند سال گذشته، گرایشی بر مستندهای ایرانی غلبه یافت که می‌توان آن را با ویژگی‌هایی چون کاراکترـ محوری، وجود یک درام پررنگ و دارای تعلیق و کشش، و نقاط اوج و فرود دراماتیک شناسایی کرد. نگارنده هیچ مخالفتی با این گرایش ندارد و از قضا برخی از مستندهای محبوب سال‌های اخیرش در این الگو می‌گنجند (برای مثال «پازلی‌ها» ساخته مهدی گنجی») اما این گرایش نباید ما را از اشکال دیگر مواجهه با موضوع غافل کند. مستند بلند مجید عزیزی، «تاریخ صدور»، که عنوان فرعی «نگاهی به نسل‌های ایران معاصر» را هم بر پیشانی دارد، به جای الگوی فوق، از مدل دیگری تبعیت کرده، مدل آشنایی که در سال‌های اخیر قدری در سایه رفته است. در این مدل، بیش از درام و اوج و فرود دراماتیک، عنصر تحقیق و پژوهش است که جلوه‌گری می‌کند و موتور محرک فیلم است و خوشبختانه «تاریخ صدور» به شهادت گفتار متن پر و پیمان، آمارهایی که با نمودارهای گرافیکی ارائه می‌شوند (که کاش بیشتر از آنها استفاده شده بود)، و گستره حضور کارشناسان متبحری که از حجت‌الاسلام زائری تا الهه رضایی، مجری نام‌آشنای صدا و سیما، را در بر می‌گیرد، از تحقیقی غنی برخوردار است.

مجید عزیزی و فاطمه داوودی، نویسنده و پژوهشگر فیلم، موضوع نسل‌های ایرانی متولد دهه 1340 تا 1380 و تفاوت‌ها و شکاف‌های نسلی ایشان را دستمایه فیلم خود قرار داده‌اند و در این مسیر به مباحثی چون پدیده کنکور، مدارس غیر انتفاعی، اینترنت، سن ازدواج، شغل‌یابی،نظام تشویق و تنبیه، الگوهای زندگی، تفریح و … پرداخته‌اند.

«تاریخ صدور»، که ایده طرح سوالات مشترک آن از شرکت‌کنندگان نسل‌های مختلف یادآور ایده مستند کوتاه «سرهای سخنگو» (کریستف کیشلوفسکی) است، این امتیاز را دارد که به دلیل قیاس موضوعات بین نسل‌های مختلف، علاوه بر شناخت جامعه‌شناسانه از مفهوم نسل، به نوعی تاریخ معاصر ایران را نیز مرور می‌کند. این امتیاز از خلال طرح یک آزمون روانشناسی اجتماعی محقق شده، به این ترتیب که در فواصل برنامه، از مصاحبه‌شوندگانی که هر یک از نسلی هستند و در واقع نمونه‌های موردی پژوهش فیلم به شمار می‌روند، خواسته می‌شود تا اولویت‌های خود را نسبت به برخی مقولات تعیین نمایند،برای مثال: پول، خانواده و ازدواج، و بیننده پس از مقایسه جواب‌های متضاد حاضرین در این آزمون در می‌یابد که بین جهان‌بینی و نگرش متولدین نسل‌های مختلف چه قدر تفاوت و تعارض وجود دارد.

متاسفانه این تفاوت و تعارض در کلام کارشناسان نمود ندارد و گفتار آنان اغلب در امتداد هم و مؤید یکدیگرند، در حالی که تضارب آرای ایشان می‌توانست بر جذابیت فیلم بیفزاید. گفتار متن هم، که اجرای آن به همایون ارشادی سپرده شده، اغلب قاطع و بی‌تردید و جدی حکم می‌دهد و از حالاتی چون شک و تردید و طنز، که ارشادی بنا به سابقه بازیگری خود احتمالا موفق به اجرای آن‌ها می‌شد، اثری ندارد. اگر گفتار متن که حکم دانای کل فیلم را دارد، گاه خود را نیز به چالش می‌کشید ، اکنون با اثری چندصدایی‌تر مواجه بودیم.

«تاریخ صدور» برای بصری‌سازی محتوای خود به شکل نسبتاً خلاقانه و گسترده‌ای از عکس‌ها و تصاویر آرشیوی سود جسته، و سعی کرده با جستجویی دقیق در آرشیو، از نمایش تصاویر هزاران بار دیده شده پرهیز کند. گاه حتی ارائه برخی اطلاعات کلامی به تصاویر آرشیوی سپرده شده، که این امر در مستندهای ایرانی کمتر تجربه شده، برای مثال: سخنان آقای اسحاق جهانگیری، معاون اول رییس‌جمهور، درباره جمعیت متولدین دهه شصت. استفاده از مصاحبه‌های کودکان دبستانی فیلم «مشق شب» (عباس کیارستمی) هم در همین راستا قرار می‌گیرد. مجید عزیزی در استفاده از آرشیو صدا هم خوب عمل کرده و ترانه های رپ و پاپی که در طول فیلم شنیده می‌شوند و سکانس‌ها را نقطه‌گذاری می‌کنند جنبه تزئینی ندارند، بالعکس، به همان اندازه ی تصاویر و عکس‌های آرشیوی، جنبه اِسنادی دارند.

«تاریخ صدور» اما هر چه در بهره‌گیری از آرشیو موفق است، در انتخاب لوکیشن و پس‌زمینه کارشناسان و مصاحبه‌شوندگان، کم‌سلیقه عمل کرده و با این بی‌دقتی خود را شبیه برنامه‌های ترکیبی تلویزیون ساخته است. فیلمساز می‌توانست با چینش و انتخاب هدفمند پس‌زمینه‌ها بخشی از ایده‌های خود را در باب تفاوت نسل‌ها بیان کند،اما در شکل کنونی، فقط کلام مصاحبه‌ها بیانگر است نه تصاویر آنها. با این همه و به رغم فقر بصری فیلم در سکانس‌های یادشده، «تاریخ صدور» مستند مهمی است که باید دیده شود و منتظر آثار بعدی سازنده‌اش، مجید عزیزی، نشست.

به قلم «مهرداد فراهانی»

برای اطلاع و استفاده از سایر مطالب ما، به کانال تلگرام خانه مستند بپیوندید: