فیلم مستند چیست؟ / با انواع فیلم های مستند آشنا شوید

مستند، یک ژانر سینمایی بسیار دقیق و سخت است که از آن اغلب برای نشان دادن یک زاویه غیر معمول،جالب یا ناشناخته از افراد، مکان‌ها و رویدادهای واقعی استفاده می شود و بینندگان خود را وارد دنیاها و تجربیات جدید می کند اما شاید بتوان گفت واقعیت به تنهایی روایتگر فیلم های مستند نیست و این هنر فیلمساز است که با استفاده از عناصر واقعی و ویرایش و کنار هم قرار دادن صحنه های ویدئویی و فیلم، عکس ها و یا صدای افراد واقعی و رویدادهای واقعی؛ داستان، دیدگاه، پیام یا تجربه خاص مد نظرش را به مخاطب انتقال دهد.

شاید بتوان گفت منحصر به فرد بودن یک مستند، به تعبیر فیلمساز از روایت و حتی به دیدگاه و ایدئولوژی سیاسی و اجتماعی او بستگی دارد. ممکن است دو مستندساز از یک رویداد مثل تشییع پیکر یک شهید، فیلم تهیه کنند اما چون هر کدام از زاویه متفاوتی به داستان نگاه نموده اند در نتیجه کارهای متفاوتی تولید خواهندکرد.

تفاوت فیلم مستند و فیلم داستانی در چیست؟

هدف فیلم های مستند برخلاف فیلم های داستانی، سرگرم کردن بیننده نیست بلکه وظیفه آنها غالبا اطلاع رسانی و کشف حقیقت وآشنا کردن مخاطبان با موضوعی است که آن را نمی شناسند یا اطلاعات اندکی درباره آن دارند.

شاید برای شما این سوال پیش بیاید که یک فیلم مستند چه تفاوت هایی با یک فیلم داستانی دارد؟ اگرچه هر ژانر به طور مداوم در حال تکامل است، اما چند تفاوت کلیدی وجود دارد که عبارتند از:

الف) مردم واقعی در مقابل بازیگران

به طور کلی، فیلم سازان مستند از افراد واقعی در موقعیت های واقعی برای روایت یک داستان واقعی استفاده می کنند، در حالی که در یک فیلم داستانی از بازیگران استفاده می کند. البته گاهی اوقات مستندها شامل «بازآفرینی» با استفاده از بازیگران برای بازسازی یک صحنه هستند و فیلم‌های داستانی هم می‌توانند از «کلیپ‌های رویدادهای واقعی» استفاده کنند. اما به طور کلی، این یک تمایز کلیدی است.

ب) زندگی واقعی در مقابل فانتزی

به طور کلی، مستندها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که «زندگی واقعی» را به تصویر بکشند، در حالی که یک فیلم داستانی، دنیای کاملا جدیدی را خلق می‌کند که ممکن است بر اساس رویدادهای واقعی یا افراد واقعی باشد یا نباشد. تفاوت در اینجا، واقعیت در مقابل داستان است.

ج) هزینه:

هزینه تولید فیلم های مستند، بسیار کمتر از یک فیلم بلند داستانی است. در یک فیلم بلند، صحنه‌های مختلف، لباس‌ها، بازیگران، لوکیشن های عجیب و غریب، جلوه های ویژه و … وجود دارد که می توانند هزینه های یک فیلم را گاهی به میلیاردها تومان یا حتی بیشتر برسانند، برای مثال می توان از فیلم محمد (ص)، ملک سلیمان و راه آبی ابریشم نام برد.

این در حالی است که ساخت فیلم های کوتاه، پیچیدگی کمتری دارند؛ البته امروزه با بهبود و پیشرفت فناوری و هزینه های کمتر برای تجهیزات فیلم سازی گاهی مشاهده می کنیم برخی فیلم های داستانی، نسبتا ارزان تر از فیلم های هم نوع خود ساخته می شوند.

با انواع فیلم های مستند آشنا شوید

برای انواع فیلم های مستند، تقسیم بندی های فراوانی با تکیه بر ویژگی های متعدد مانند تکامل شکل و پیچیدگی و زیبایی شناسی یا موضوع فیلمنامه و … وجود دارد که یک مستند ممکن است دارای ویژگی هایی از حالت های مختلف باشد. ما در این مقاله به رایج ترین و قدیمی ترین تقسیم بندی که برای اولین بار در سال 1991 توسط بیل نیکولز، نظریه پرداز و منتقد آمریکایی انجام شد می پردازیم. بیل نیکولز، مستند را به شش حالت مختلف تقسیم نمود که عبارتند از:

مستند واقع گرا

این نوع از مستندسازی در واقع آغازی برای سینما بوده است زیرا ابتدایی ترین فیلم های تاریخ سینما که توسط برادران لومیر یعنی “ورود قطار به ایستگاه” و “خروج کارگران از کارخانه” به نوعی مستند واقع گرا محسوب می شوند و می توان آن را مادر مستندسازی معرفی نمود.

هیچ یک از ژانرهای دیگر مستند نمی توانند منکر تاثیری که این سبک، روی آنها گذاشته، شوند. مستند واقعگرا می کوشد تا واقعیت را همانطور که هست به مخاطب نشان دهد و تحلیل رویدادها را به خود تماشاگر واگذار کند و برای جذب و درگیر نمودن بیشتر مخاطبان با فیلم از نتیجه گیری برای مخاطب، دوری نموده و جهان اثر را محدود نمی نماید.

مستند شاعرانه

این نوع مستندها غالبا انتزاعی و با روایت آزاد هستند و هدفشان ایجاد احساس به جای یافتن حقیقت است. معمولا آنها به جای تأکید بر مصداق خود در جهان واقعی، به تأثیر خویش بر بیننده می اندیشند. یک مستند شاعرانه، دقیقا همان چیزی است که از نامش بر می آید زیرا بیشتر بر حال و هوا، احساس و تصاویر چشمگیر متمرکز است نه معرفی آدم هایی که در فیلم حضور دارند. در واقع فیلمساز با سازماندهی فعالانه مطالب به دنبال انتقال احساس به کمک عناصر خام واقعی است تا یک بیانیه شاعرانه خلق کند. این نوع از مستند اولین بار در دهه 1920 رایج شد و از معروف ترین نمونه های آن، المپیا ساخته خانم هلن برتا امیلی ملقب به لنی ریفنشتال است. فیلم با تکیه بر تصاویر و روایتی نامرئی یا بدون روایت است؛ اگر روایتی هم وجود داشته باشد می توان آن را نیز شعر دانست.

مستند مشاهده ای (observational)

از این نوع مستند می توان به عنوان رایج ترین و متداول ترین و سنتی ترین شکل مستند نام برد که در آن از سوی فیلم ساز و کارگردان، هیچ نظری اعمال نشده و واقعیت را همانطور که هست به مخاطب نشان می دهند. از ویژگی های مستند مشاهده ای، این است که موضوع در بکرترین و صادقانه ترین حالت خود با روایت و موسیقی کم یا بدون آن ارائه می شود. از این رو بر دو نوع استوار است: یا مشاهده ی سوژه به صورت مخفی انجام می شود و شخصیت مورد مطالعه، هیچ اطلاعی از دوربین ندارد و زندگی روزمره در واقعی ترین حالت خود در مقابل دوربین در جریان است و یا در نوع دوم سوژه، از حضور دوربین مطلع است اما به گونه ای وانمود می کند که از حضور آن آگاه نیست.

در جایی که ژانر شاعرانه برای بیانی شاعرانه سازماندهی می شود، مستند مشاهده ای تلاش می کند تا همه چیز را همان گونه که هست نشان دهد.

مستند مشارکتی (participatory)

به نوعی از مستند اطلاق می شود که خلاف فرم سنتی مستندسازی که معمولا فیلم ساز، هیچ نظر و مداخله ای در روند ساخت فیلم ندارد، در این ژانر، اتفاقا فیلم سازان حضور فعال داشته، حتی گاهی در داستان مشارکت کرده و در جلوی دوربین ظاهر می شوند و بر خلاف دو شیوه قبلی، سوژه از وجود دوربین مطلع بوده و رو به آن و در تعامل با فیلمساز می باشد. از این رو است که در این مستند، شاهد مصاحبه های فراوان هستیم. در واقع در این نوع فیلم، مستندساز به دنبال کشف حقیقت در تعامل با سوژه در جلوی دوربین است به همین علت این مستند را سینما حقیقت نیز نامیده اند. شهید سید مرتضی آوینی و مایکل فرانسیس مور آمریکایی از بهترین کارگردانان در این سبک مستند هستند.

مستند بازتابی یا انعکاسی (reflexive)

این سبک مستند، شبیه به مستند مشارکتی بوده با این تفاوت که بر رابطه بین فیلمساز و مخاطب اصرار دارد؛ به قول بیل نیکولز، بیشتر از آن که فیلم، مواجهه ی بین مستندساز وسوژه باشد مواجهه ای است بین مستندساز ومخاطب. در این نوع از فیلم در اکثر مواقع، موضوع خودِ فیلم سازی است و ساختن فیلمی در مورد خود فیلم، همانطور که گاهی کارگردان در نقش ستاره فیلم ظاهر می شود.

مستند اجرایی (Performative)

بیل نیکولز در تعریف آخرین شکل مستند، این طور می گوید که این سبک مستند، سرشار از ذهن پردازی ها و بازسازی هاست و تصور رایج درباره واقعیت مستند را کنار گذاشته و آن را آمیخته با ذهنیت مستندساز می داند.

مستندهای اجرایی بر درگیری فیلمساز با موضوع تمرکز دارند. در این نوع مستند، فیلمساز، مستندسازی برای کشف یک موضوع خاص را آغاز نموده و از تجربیات و روابط شخصی برای کشف حقایق ذهنی در مورد موضوعاتی چون سیاست، تاریخ یا گروه های مردم بهره می جوید. به این ترتیب فیلمبردار، اغلب موظف است فرآیند تولید مستندش را به شکلی پیش ببرد که رابطه مستقیم و گاهی شخصی بین فیلمساز و سوژه را به تصویر بکشد.

کلام آخر

فیلمسازی، ذاتا یک کار ذهنی است. به عنوان یک مستندساز باید به خاطر داشته باشید که راه های مختلفی برای روایت داستان خود و ارتباط با مخاطب دارید. مطمئنا با کمی خلاقیت و پشتکار و با تکیه بر تکنیک های فیلمسازی، می توانید اثری شگرف خلق کنید.

جهت اطلاع سریع از آخرین اخبار مستند، به رسانه های اجتماعی خانه مستند بپیوندید: