یک نگاه متفاوت به یک موضوع نخ نما / نقدی بر مستند «چند نفر از ما» اثر «هادی معصوم دوست»

در طول سال هایی که از شکل گیری سینمای مستند در ایران می گذرد، چند فیلم با موضوع اعتیاد و ابعاد گوناگون آن ساخته شده است؟ فراوان. این حجم از فیلم تا کنون چه تاثیری روی معضل اعتیاد گذاشته اند؟ تقریبا هیچ. آیا بازهم لازم است درباره موضوع اعتیاد فیلم مستند بسازیم؟ قطعا بله!

«هادی معصوم دوست» هم به همین دلیل به سراغ این دستمایه می رود و مستند «چند نفر از ما» را می سازد. مهم نگاه متفاوت و نظرگاهی تازه است که «معصوم دوست» بیش و کم در ارائه موضوع از نقطه نظری متفاوت از کلیشه های شکل گرفته در سینمای مستند، موفق عمل کرده است.

«معصوم دوست» خاستگاهی ریشه گرفته از ادبیات دارد و این صبغه ادبی بیش و کم روی فیلم هایش نیز اثرگذار بوده اند. «چند نفر از ما» به مانند یک رمان، فصل بندی دارد و در هر فصل، موضوعی خاص را پرورش داده و در نهایت به نوعی جمع بندی از مجموعه موضوعات مرتبط دست می یابد.

فصل اول با عنوان «ما همه یک نفریم» به خاطره گویی های چند معتاد در حال ترک اختصاص دارد. این افراد از یک نظر به هم شباهت دارند و همگی از معتادان یک محله جرم خیز در حاشیه مشهد آمده اند. اغلب فیلم های مستند با موضوع اعتیاد، این معضل اجتماعی را در حد یک ناهنجاری ملی و حتی بین المللی دیده اند. «چند نفر از ما» دایره شمول مسئله را اندکی محدود کرده و در جغرافیایی مشخص به دنبال علل و عوامل این معضل می رود. در فصل اول با مسائل زندگی در یک محله جرم خیز و حاشیه ای مواجه می شویم. حقایقی که از فرط بدیهی بودن، گاه به چشم نمی آیند. این گونه است که می توان با تغییر زاویه دید در جست و جوی نتایجی تازه از دستمایه ای نخ نما و کهنه بود.

فصل دوم این مستند «مشهد شهر من» نام دارد. فصلی که آکنده است از تصاویر آرشیوی از شهر مشهد، بافت شهری، سبک زندگی، تفریحات و ویژگی های فرهنگی شهر (فارغ از نگاه توریستی همیشگی)؛ آن هم نه تصاویر آرشیوی از دهه های دور، بلکه از دهه های هفتاد و هشتاد شمسی. زمانی که پس از جنگ و سختی های آن زمان، پیشرفت کیفیت زندگی، توسعه شهری در ایران سرعت افزون تری گرفت و شهری چون مشهد هم از عوارض منفی توسعه، از جمله معضل حاشیه نشینی در امان نماند. حاشیه نشینی در هر شهری از جهان، عاملی است برای رشد خشونت، تضاد طبقاتی، بزهکاری در حوزه های مختلف که یکی از آنها قاچاق و سپس اعتیاد به مواد مخدر است. فیلم در این بخش با گفتار متنی که به یک قطعه ادبی نزدیکی دارد، شکاف طبقاتی ناشی از رونق اقتصادی نامتوازن پس از جنگ را به عنوان یکی از دلایل رشد نگران کننده آمار اعتیاد بررسی می کند. تحلیلی شنیدنی و قابل تامل که نشان از عمق نگاه حاکم بر فیلم دارد.

عنوان فصل سوم «محمد یکی از ما» است. فیلمساز در این فصل، دایره روایت را محدود تر می سازد و به طور مشخص زندگی و گفته های یکی از معتادان حاشیه نشین را بازگو می کند. محمد رو به دوربین حکایت خودش و بسیاری از اطرافیانش را می گوید. فیلمساز در جاهایی با نقد عملکرد دستگاه های دولتی در برخورد با معضل اعتیاد از زبان محمد، تحلیل های خود را با بسته بندی متفاوتی از کلیشه های مرسوم ارائه می دهد. فیلم روی گذشته آدم ها در شکل گیری وضعیت کنونی شان تاکید می ورزد و بخشی از سرنوشت آدمی را نشات گرفته از حوادثی که در پیشینه زندگی رخ داده می داند. گفتار متن پالوده فیلم هم در شکل گیری فرم فیلم تاثیر ویژه ای می یابد.

به قلم «مازیار فکری ارشاد»